Næsti fundur stjórnlagaþingshóps verður mánudaginn 31. janúar kl. 20:30 í Hugmyndahúsinu þar sem ræddar verða tillögur til stjórnlagaþingsins frá félaginu. Tillögurnar eru birtar með fréttinni. Fundurinn skilar frá sér tillögum sem teknar verða til umræðu á stjórnarfundi 1. febrúar næstkomandi. Allir velkomnir.
Breytingartillögur á stjórnarskrá Íslands frá Lýðræðisfélaginu Öldu
Forseti
Alþingi kýs forseta og varaforseta úr röðum ráðherra einu sinni á ári. Enginn má sitja sem forseti lengur en eitt ár í einu. Forseti stýrir ríkisstjórnarfundum og kemur fram fyrir Íslands hönd við hátíðleg tækifæri. Hann hefur engin völd umfram aðra ráðherra og sinnir ráðherraembætti sínu á meðan hann er forseti.
Kosningakerfi (31. grein)
Á Alþingi eiga sæti 42 þjóðkjörnir þingmenn og 21 sem valdir eru með slembivali úr röðum allra íslenskra ríkisborgara á aldrinum 18-70 ára. Þjóðkjörnir þingmenn eru kosnir leynilegri hlutbundinni kosningu. Helmingur þeirra skal valinn með persónukjöri og aðrir með listakosningu. Nota skal Single Transferrable Vote-kerfi. Kjósandi getur valið frambjóðendur af mismunandi listum. Slembival fer fram þegar úrslit kosninga liggja fyrir. Sé aldurs- og kynjadreifing ójöfn skal það leiðrétta það með slembivalsfulltrúum. Aðeins má muna einum á fjölda þingmanna af hvoru kyni.
Allir þingmenn eru kjörnir til 4 ára í fimm kjördæmum. Þingmenn eru þjóðkjörnir og ekki fulltrúar síns kjördæmis, heldur þingmenn þjóðarinnar allrar.
Opið lýðræði (57. grein)
Fundir Alþingis og allir fundir hins opinbera skulu ávallt haldnir í heyranda hljóði. Allar upplýsingar og fundargögn skulu vera aðgengileg almenningi með skilvirku móti. Öll opinber gögn skulu aðgengileg og engar reglur gilda sem leyfa frávik frá þeirri reglu. Almenningi er heimilt að ávarpa Alþingi reglulega, t.d. á tilteknum tíma í viku hverri.
Ráðherrar
Kosið er um ráðherra almennri kosningu samhliða kosningum til Alþingis. Kosið er milli fjögurra umsækjenda, tveggja kvenna og tveggja karla, um hvert ráðherraembætti sem valdir eru af nefnd. Í nefndinni sitja sjö kjörgengir borgarar valdir með slembivali. Nefndin ræður sér starfsmann. Starfsmaður hefur ekki atkvæðisrétt. Ráðuneytum er skylt að vera nefndum innan handar með upplýsingar og aðstoð. Hlutfall ráðherra af hvoru kyni skal vera jafnt. Reynist kynjahlutfallið ójafnt skal það leiðrétt með því að varpa hlutkesti sem ákvarðar í hvaða ráðuneyti/um ráða skuli atkvæðahæsta umsækjandann af því kyni sem hallar á.
Dómendur
Settar skulu reglur um hæfni þeirra sem sækja um dómarastöðu. Innanríkisráðuneyti gengur úr skugga um að umsækjendur uppfylli skilyrði sem kveðið er á um í lögum. Valið er á milli hæfra umsækjenda með teningakasti. Aðeins má muna einum á milli kynja.
Fyrirtæki (72. grein)
Fyrirtæki með fimm starfsmenn eða fleiri lúti lýðræðislegri stjórn þeirra sem hjá þeim starfa: Hver starfsmaður hafi eitt atkvæði. Starfsmenn reka fyrirtækið í sameiningu, ákvarða stefnu þess og skipulag.
Borgaraþing
Löggjafarvaldinu er heimilt að framselja vald sitt að hluta til borgaraþinga sem mönnuð eru öðrum en Alþingismönnum og valdir með hlutbundinni kosningu eða slembivali. Þriðjungur þingmanna og 8% atkvæðisbærra manna geta krafist borgaraþinga um brýn málefni.
Þjóðaratkvæðagreiðslur
Þriðjungur þingmanna eða 8% atkvæðisbærra manna geta krafist þjóðaratkvæðagreiðslu um frumvörp sem lögð eru fram af þingfulltrúum og almenningi.
Fjármál stjórnmálaflokka
a) Stjórnmálasamtökum, sem beint eða óbeint bjóða fram í kosningum til Alþingis eða sveitarstjórna, er heimilt að taka við fjárhagslegum stuðningi frá öðrum en lögaðilum og félagasamtökum. Stuðningur hins opinbera skal felast í öðru en beinum fjárframlögum.
b) Fjárhagslegur stuðningur við stjórnmálasamtök, sem beint eða óbeint bjóða fram í kosningum til Alþingis eða sveitarstjórna, er heimill upp að tiltekinni heildarfjárhæð. Sama á við um framlag frá hverjum einstökum stuðningsmanni.
c) Frambjóðendum í alþingiskosningum og í kosningum til sveitarstjórna skal heimilt að taka við fjárhagslegum stuðningi frá öðrum en lögaðilum og félagasamtökum. Þeim skal heimilt að eyða tiltekinni hámarksfjárhæð í kosningabaráttu.
d) Fjárframlög til stjórnmálasamtaka og frambjóðenda í kosningum til Alþingis og sveitarstjórna skulu ávallt opin almenningi til skoðunar og háð opinberu eftirliti.
Aðgengi að fjölmiðlum
a) Framboðum í alþingiskosningum skal tryggður jafn, nákvæmlega tilgreindur og víðtækur aðgangur að útvarpi og sjónvarpi, og öðrum áhrifaríkustu fjölmiðlum hverju sinni, til þess að kynna stefnumál sín. Sama gildir um framboð og kosningar til sveitarstjórna í fjölmennustu sveitarfélögum landsins.
b) Framboðum í alþingiskosningum og í kosningum til sveitarstjórna skal heimilt að ráðstafa tiltekinni hámarksfjárhæð í pólitískar auglýsingar í kosningabaráttu, það er á tilteknu tímabili í aðdraganda kosninga.
GREINARGERÐ
Forseti
Lýðræðisfélagið Alda hefur valddreifingu að leiðarljósi. Það er því andstætt markmiðum félagsins að viðhalda forsetaembættinu í núverandi mynd. Félagið leggur því til að tekið verði upp sama kerfi og í Sviss þar sem dregið er úr völdum forseta og hann gerður að fundarstjóra á ríkisstjórnarfundum og táknrænum fulltrúa ríkisins. Forseti hefur engin völd umfram aðra ráðherra. Alþingi kýs forseta einu sinni á ári og þannig dreifast skyldur hans á fleiri hendur. Vald hans til að leggja lagafrumvörp í dóm almennings er fært yfir til almennings og þingmanna.
Heimild: Stjórnarskrá Sviss á ensku: http://www.admin.ch/org/polit/00083/index.html?lang=en
Kosningakerfi
Rannsóknir hafa sýnt fram á að nokkur munur er á því hagsmunatengslum og því hverju ráði ákvarðanatöku fulltrúa sem valdir eru með ólíkum hætti, s.s. flokkakjöri, persónukjöri og slembivali. Slembivalsfulltrúar líta að jafnaði á sig sem beina fulltrúa allra, það er að segja líklegri til þess að endurspegla betur almenning. Kjörnum fulltrúum, sérstaklega flokkakjörnum, fylgir oft svokallaður principal-agent vandi, þar sem hagsmunir hins kjörna fulltrúa (principal) eru oft aðrir en almennings (agent). Þessi vandi er ólíklegri meðal slembivalsfulltrúa og að einhverju leyti einnig meðal persónukjörinna fulltrúa. Annar kostur slembivalsfulltrúa er að þá má velja með það að leiðarljósi að tryggja ólíkum hópum rödd og vægi í ákvarðanatökuferlinu, s.s. að kynjahlutföll séu jöfn og hleypa að fólki með litla menntun og lágar tekjur, en þeir hópar hafa lítið vægi í opinberri ákvarðanatöku. Með þessu er ekki verið að segja að ein tegund fulltrúa sé betri en önnur heldur að ólíkum aðferðum við val á fulltrúum fylgi kostir og gallar.
Slembivals-borgaraþing hafa verið haldin víða um heim, m.a. í Bresku-Kólumbíu þar sem 160 manna þing með jöfnu kynjahlutfalli vann tillögur að nýju kosningakerfi. Þingið heppnaðist vel, vinnan fór vel fram, haldnir voru margir opnir borgarafundir og umræða skapaðist í samfélaginu. Þingið skilaði frá sér tillögu sem fór fyrir þjóðaratkvæðagreiðslu.
Jafnrétti er forsenda lýðræðis og mikilvægt að sem flestir hópar komi að borðinu. Slembival skal notað til að leiðrétta skekkjur varðandi kynjahlutfall og aldursdreifingu. Einnig er æskilegt að leitað sé leiða til að tryggja þátttöku annarra minnihluta- og jaðarhópa, t.d. hinsegin fólks, fólks með fötlun og láglaunafólk svo dæmi séu tekin. Rannsóknir sýna að ýmsir hópar samfélagsins hafa hlutfallslega mun færri málsvara við opinbera ákvarðanatöku. Nauðsynlegt er í lýðræðisríki að gæta þess að allir hópar samfélagsins eigi beinan þátt í ákvarðanatöku. Því skal ríkisvaldinu er skylt að móta reglur um kjör þingmanna sem virða réttindi einstaklinga með kynvitund sem fellur ekki að hefðbundinni tvíhyggju í hugsun um kyn.
Hér er mælt með að Alþingi starfi í einni deild. En þegar það hefur verið reynt í einhvern tíma kæmi einnig til greina að það starfaði í tveimur deildum. Í neðri deild yrðu þjóðkjörnir þingmenn en efri deild eingöngu skipuð slembivalsfulltrúum.
Heimildir:
Erik Olin Wright, 2010. Envisioning Real Utopias.
Amy Lang, 2007. A New Tool for Democracy?
Opið lýðræði
Ein af grunnstoðum lýðræðisins er gagnsæi í ákvarðanatöku, þar sem öllum er frjálst að kynna sér forsendur og ferli ákvaðarnatökunnar. Takmarkanir á aðgengi að upplýsingum koma í veg fyrir að almenningur hafi tækifæri til að kynna sér forsendurnar og eiga hlutdeild í þeim ákvarðanatökum sem fram fara.
Samfélagsgerð sem kennir sig við lýðræði hlýtur að byggja á opinni og gagnsærri ákvarðanatöku þar sem aðgengi að fundum og upplýsingum er varða ákvarðantöku fyrir hönd almennings séu hverjum sem er opið og einfalt. Erfitt er að átta sig á hvernig hagsmunum almennings er betur borgið í lýðræðisríki með því að ákvarðanir séu teknar í ógagnsæu og lokuðu ferli – líklegra er að slíkt ferli þjóni hagsmunum annarra hópa.
Lýðræðisfélagið Alda leggur til að allir opinberir fundir verði opnir almenningi og öll gögn varðandi ákvarðanatöku fyrir hönd almennings séu gerð aðgengileg á skilvirkan hátt þannig að almenningur eigi auðvelt með að fá yfirsýn yfir opinber gögn og finna þær upplýsingar sem hann sækist eftir. Félagið leggur einnig til að almenningi sé gert kleift að koma skoðunum sínum og tillögum á framfæri á beinan hátt við þá sem hann hefur kosið til að fara með vald sitt. Alþingi skal gera ráðstafanir til að almenningur geti nýtt sér þennan rétt, t.d. með að hafa fasta tíma í viku hverri þar sem almenningur fær að stíga í ræðustól.
Ráðherrar
Samkvæmt núgildandi kerfi er framkvæmdavaldið og löggjafarvaldið samofið. Almenningur fær ekkert að segja um skipun ráðherra. Þetta kerfi býður upp á að flokkshagsmunir séu settir framar hagsmunur almennings. Lýðræðisfélagið Alda leggur til róttækar breytingar á kosningakerfinu þar sem aðeins þriðjungur þingmanna er kosinn í nafni ákveðinna stjórnmálaflokka. Því til samræmis þarf að skipuleggja skipan ráðherra upp á nýtt með þrískiptingu ríkisvaldsins að leiðarljósi.
Farin er sú leið að láta kjósendur kjósa um ráðherra úr hópi tveggja kvenna og tveggja karla sem slembivalsnefnd með fulltrúum almennings hefur valið sem hæfustu einstaklinga í ráðherraembættið. Er það gert til að færa ákvarðanatökuna frekar til almennings þannig að hagsmunir almennings ráði ríkjum við ráðherraval, ekki innanflokkshagsmunir. Slembivalsnefndum er í sjálfs vald sett hvaða þættir eru hafðar að leiðarljósi við val á fjórum umsækjendum en séu gerðar sérstakar kröfur til menntunar og reynslu skal það koma fram þegar auglýst er eftir umsækjendum. Lýðræðisfélagið Alda telur jafnframt að jafnrétti sé forsenda lýðræðis og því skuli aldrei muna nema einum í kynjaskiptingu ráðherra. Til að gæta allrar sanngirni skal hlutkesti ráða hvaða ráðherrar þurfi að víkja sæti fyrir hæfasta einstakling af gagnstæðu kyni ef kynjaskipting ráðherra reynist óskökk. Ríkisvaldinu er skylt að móta reglur um kjör ráðherra sem virða réttindi einstaklinga með kynvitund sem fellur ekki að hefðbundinni tvíhyggju í hugsun um kyn.
Dómendur
Það er mikilvægt að val á þeim sem fara með dómsvaldið séu valdir með fagleg sjónarmið að leiðarljósi, án afskipta framkvæmdavaldsins og löggjafarvaldsins. Því leggur Lýðræðisfélagið Alda til að slembivalsnefndum hæstaréttarlögmanna sé fengið það hlutverk að meta hæfi umsækjenda um stöðu hæstaréttardómara. Hlutkesti sker síðan úr um hver hlýtur dómaraembættið. Þannig er komið í veg fyrir óeðlilega íhlutun framkvæmdavaldsins í skipan dómara. Kynjaskipting skal vera jöfn meðal dómara og aðeins má muna einum milli kynja. Ríkisvaldinu er skylt að móta frekari reglur um kjör dómara sem virða réttindi einstaklinga með kynvitund sem fellur ekki að hefðbundinni tvíhyggju í hugsun um kyn.
Fyrirtæki
Stærstan hluta lífs okkar erum við undir einveldi eða fámennisstjórn í vinnunni en fyrirtæki og stofnanir lúta ekki leikreglum lýðræðis. Of margar ákvarðanir, of stór hluti samfélagsins er undanskilinn reglum lýðræðisins og því er rétt að færa þær ákvarðanir í hendur almennings með beinum hætti. Rannsóknir sýna að lýðræðisleg fyrirtæki eru a.m.k. jafn hagkvæm og kapitalísk fyrirtæki en koma betur út félagslega. Til þess að lýðræðisríki geti staðið undir nafni er nauðsynlegt að lýðræðisvæða efnahagslífið.
Lýðræðisfélagið Alda leggur til að öll fyrirtæki með fleiri en fimm starfsmenn séu samvinnurekin þannig að allir starfsmenn komi að stjórn og ákvarðanatöku fyrirtækisins. Hver starfsmaður hafi eitt atkvæði óháð starfi og stöðu. Mögulegt er að fyrirtækjum með fimm starfsmenn eða færri sé stjórnað á annan hátt og er það gert til að auðvelda sprotafyrirtækjum að komast á legg.
Borgaraþing
Í sönnum lýðræðisríkjum á aðkoma almennra borgara að ákvarðanatöku að vera tryggð. Sem stendur hefur almenningur fá úrræði auk almennra þingkosninga fjórða hvert ár. Í stjórnarskrá eru engin ákvæði sem heimila ríkisvaldinu að framselja vald sitt til lýðræðislega kjörinna borgaraþinga. Mikilvægt er að slíku ákvæði verði komið inn í stjórnarskrá til að tryggja samvinnu ríkisvalds og almennra borgara og skapa fleiri leiðir fyrir hin síðarnefndu að taka þátt í lýðræðislegri ákvarðanatöku.
Tillögur Lýðræðisfélagsin Öldu miðast við tillögur þess um kosningakerfi, þ.e. að á Alþingi sitji þingmenn sem valdir eru með þremur mismunandi aðferðum. Þá er gert ráð fyrir að borgararþing sé kölluð saman þegar ræða þarf stór mál sem krefst víðtækara samráðs við almenning en Alþingi býður upp á. Þá eru haldnir umræðu- og kynningarfundir um allt land, víðtæk umræða og kynning fer fram í fjölmiðlum, fulltrúar valdir til þess að endurspegla ólíka hópa meðal almennings og langur tími gefinn til þess að ljúka ferlinu. Mælst er til þess að borgaraþing séu kölluð saman í málum á sveitastjórnarstigi.
Víða um heim tekur almenningur þátt í ákvarðanatökuferli, t.d. þátttkökufjárhagsáætlunargerð í Porto Alegre í Brasilíu, sem er um milljón manna borg. Þar eru fjárútlát borgarainnar ákvörðuð í opnu ferli þar sem haldnir eru fjölmargir borgarafundir og minni borgararáð og borgaraþing koma að því að vinna endanlega fjárhagsáætlun. Árlega taka um átta prósent borgarabúa þátt í ferlinu. Reynslan af lýðræðisvæðingunni hefur verið mjög góð og má þar nefna að fjármagn hefur færst í miklum mæli frá ríkari borgarahlutum til fátækari, spilling er nánast horfin, þáttaka hefur haldist góð og félagsstarf í grasrótin hefur eflst og tengt betur saman borgarana. Sambærileg ferli eru framkvæmd víða um heim og hafa verið rannsökuð, þar á meðal í Þýskalandi, Frakklandi, Póllandi, Svíþjóð og á Ítalíu og Spáni.
Þjóðaratkvæðagreiðslur
Lýðræðið grundvallast á að almenningur og fulltrúar hans fari með stjórn ríkisins. Því er afar mikilvægt að til séu úrræði sem geri almenningi kleift að hafa bein áhrif á löggjöf landsins. Þjóðaratkvæðagreiðslur eru meðal slíkra úrræða. Þær færa valdið frá ríkisvaldinu til heldur almennings og tryggja honum ríkari rétt til þátttöku í stjórn landsins.
Lýðræðisfélagið Alda leggur til að þriðjungur þingmanna og 8% atkvæðisbærra manna geti knúið fram þjóðaratkvæðagreiðslu um frumvörp sem lögð hafa verið fyrir Alþingi og lagt fram eigin frumvörp. Hlutfallið 8% er lagt fram til að gefa almennum borgurum tækifæri á að taka þátt í stjórn landsins. Ef hlutfallið er mikið hærra er hætt við að aðeins þjóðþekktir einstaklingar geti aflað nægilega margra undirskrifta til að knýja fram þjóðaratkvæðagreiðslu. Félagið telur að þetta hlutfall sé þó nægilega hátt til að koma í veg fyrir að stjórn landsins verði of þung í vöfum. Auk þess er mikilvægt að minnihluti þingmanna hafi rétt til að færa umdeildar ákvarðanir í dóm þjóðarinnar. Þannig er komið í veg fyrir að ákveðinn meirihluti geti beitt liðsmunum til að koma umdeildum málum í gegnum þingið. Auk þess hvetur það til umræðu og samvinnu milli meirihluta og minnihluta á þingi.
Fjármál stjórnmálaflokka
a) Ákvæðið felur í sér að stjórnmálasamtök geti aðeins þegið fjárhagslegan stuðning frá einstaklingum og hinu opinbera. Með því að taka fram að átt sé við stjórnmálasamtök sem beint eða óbeint bjóða fram í kosningum, er reynt að tryggja að ekki verði skilið á milli tiltekinna stjórnmálasamtaka og framboðs eða framboða á þeirra vegum. Stuðningur hins opinbera með öðru en fé felur í sér að hið opinbera getur samt sem áður búið stjórnmálasamtökum aðstöðu til að sinna lýðræðislegu hlutverki sínu. Ætla má að slíkur stuðningur geti fremur orðið til þess að jafna aðstöðu flokka en beinn fjárhagslegur stuðningur. Ákvæðið skýrir sig að öðru leyti sjálft.
b) Með því að taka fram að átt sé við stjórnmálasamtök sem beint eða óbeint bjóða fram í kosningum, er reynt að tryggja að ekki verði skilið á milli tiltekninna stjórnmálasamtaka og framboðs eða framboða á þeirra vegum. Með því að tiltaka heildarfjárhæð eru settar hömlur á fjárstreymi til stjórnmálasamtaka og jafnframt þarf löggjafinn að svara því hvað þarf til þess að heyja lýðræðislega kosningabaráttu. Eðlilegt er að takmarka það fé sem hverjum einstökum stuðningsmanni er leyft að leggja stjórnmálasamtökum til, þannig að þau geti ekki talist á vegum eins eða fárra fjársterkra einstaklinga.
d) Ákvæðinu er ætlað að hemja fjárþörf frambjóðenda og hindra að þeir verði háðir tilteknum fyrirtækjum eða félagasamtökum.
e) Ákvæðið felur í sér að almenningur geti fengið upplýsingar um fjárframlög til frambjóðenda og stjórnmálasamtaka hvenær sem þess er óskað.
Almennar forsendur
Í leiðbeiningum svokallaðrar Feneyjanefndar Evrópuráðsins (The European Commission for Democracy through Law, eða The Venice Commission) segir, að ástæða geti verið til að banna fjárframlög til stjórnmálaflokka frá fyrirtækjum í viðskiptum og atvinnulífi. Ætla verður að Ísland sé meðal þeirra landa sem þurfi að huga einmitt að slíkum ráðstöfunum.
Áttunda bindi skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis ber heitið „Siðferði og starfshættir í tengslum við fall íslensku bankanna 2008“. Í kafla II. 3 Samkipti stjórnmála og efnahagslífs segir: „Eitt augljósasta tæki viðskiptalífsins til að hafa áhrif á stjórnmálamenn eru bein fjárframlög, bæði til stjórnmálaflokka og einstakra stjórnmálamanna“. Í Niðurlagi kaflans, þar sem ályktað er um þá lærdóma sem draga þurfi af ógöngum landsins, segir ennfremur: „Leita þarf leiða til þess að draga skýrari mörk á milli fjármálalífs og stjórnmála. Ekki er líðandi að gæslumenn almannahagsmuna gangi erinda einkafyrirtækja með þeim hætti sem gert var í aðdraganda bankahrunsins.”
Dagana 8. – 15. september 2010 kannaði Capacent Gallup afstöðu almennings til styrkja frá fyrirtækjum og einstaklingum til stjórnmálamanna og stjórnmálasamtaka. Afgerandi meirihluti, eða 68%, sagðist andvígur því að íslenskum stjórnmálamönnum og stjórnmálasamtökum sé heimilt að taka við fjárframlögum frá fyrirtækjum. Þá sögðust 79% þjóðarinnar andvíg því að stjórnmálamönnum og stjórnmálasamtökum sé heimilit að taka við fjárframlögum frá einstaklingum án þess að nafn þess einstaklings sem veitir styrkinn sé gefið upp.
Íslenskum stjórnmálaflokkum hefur verið lýst sem „tómum skeljum“. Meiningin er sú að þeim sé stjórnað af tiltölulega fámennum hópi fólks og að lýðræðislegt starf innan flokkanna sé bágborið. Ýtt er undir slíkt ástand með því að stjórnmálaflokkarnir hafa lítið orðið til almennra félaga að sækja. Flokkarnir, þeir gamalgrónu, eru orðnir sjálfum sér nógir eftir að hafa tryggt sér fé úr sjóðum almennings og fjársterkra aðila í viðskiptalífi.
Ráðandi stjórnmálasamtök hverju sinni eru, eðli máls samkvæmt, óheppileg og vanhæf til þess að setja grundvallarreglur sem ofangreind ákvæði fela í sér.
Af áðurnefndum ástæðum er brýn nauðsyn að setja í grundvallarlög skýr ákvæði sem tryggja að Alþingi setji lýðræðislega löggjöf um fjármál stjórnmálasamtaka og frambjóðenda í almennum kosningum.
Fordæmi
Tvö meginsjónarmið eru uppi um fjármögnun stjórnmálaflokka í Evrópu. Annars vegar er litið svo á að flokkarnir séu eins og hver önnur frjáls félagasamtök. Þeir eigi því að stóla á framlag almennra félaga til þess að reka sig frá degi til dags, en hið opinbera aðstoði þá við að heyja lýðræðislega kosningabaráttu.
Hitt sjónarmiðið er að flokkarnir gegni svo mikilvægu hlutverki í samfélaginu að þeir eigi í raun að vera á framfæri hins opinbera. Sú tilhögun er algeng í mörgum helstu ríkjum Evrópu, en alls ekki einhlít. Þannig bannaði Frakkland styrki frá fyrirtækjum til stjórnmálaflokka árið 1995, eftir að það fyrirkomulag tók að vekja úlfúð og tortryggni almennings.
Síðarnefnda sjónarmiðið er ríkjandi á Íslandi, og hefur síst orðið til heilla fyrir land og þjóð, eins og skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis vitnar um. Flokkarnir hafa orðið sífellt frekari til opinbera fjárins en samt sótt ótæpilega í fé fyrirtækja og annarra lögaðila.
Stjórnmálaflokkarnir virðast jafnframt líta orðið á sjálfa sig sem hluta af stjórnskipan landsins. Þannig þykir ekki, svo dæmi sé tekið, tiltökumál að setja lög sem mæla fyrir um að Alþingi greiði 50% álag á þingfararkaup tiltekinna þingmanna, af því að þeir gegni formennsku í stjórnmálaflokki. Hæpið er að það komi Alþingi beinlínis við hvaða embætti þingmaður kýs að gegna í stjórnmálasamtökum sem hann sjálfur hefur kosið að ganga til liðs við.
Taka þarf mið af aðstæðum á Íslandi og fenginni reynslu, svo sem skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis mælist til að sé gert. Bregðast þarf við hömlulausri fjárþörf og ofríki stjórnmálaflokkanna með róttækum hætti, og ýta um leið almennt undir lýðræðislega starfshætti þeirra. Aðeins þannig munu þeir geta gengt sínu lýðræðislega hlutverki.
Helstu heimildir:
Guidelines and Report on The Financing of Political Parties. The Venice Commission. Strasbourg 2001.
Vilhjálmur Árnason, Salvör Nordal, Kristín Ástgeirsdóttir: „Siðferði og starfshættir í tengslum við fall íslensku bankanna 2008.“ Aðdragandi og orsakir falls íslensku bankanna 2008 og tengdir atburðir. Ritstjórar: Páll Hreinsson, Sigríður Benediktsdóttir og Tryggvi Gunnarsson. Rannsóknarnefnd Alþingis. Reykjavík 2010.
Auglýsingar
a) Útvarp og sjónvarp eru áhrifaríkustu fjölmiðlar samtímans. Með því að tiltaka einnig áhrifaríkustu fjölmiðla hverju sinni, er tryggt að löggjafinn geti brugðist við breytingum í fjölmiðlun og metið stöðuna á hverjum tíma. Víðtækur aðgangur felur í sér að löggjafinn þurfi hugsanlega að leggja lýðræðislegar skyldur á herðar fleiri fjölmiðlum en þeim sem eru í eigu hins opinbera. Kosningar í fjölmennustu sveitarfélögum landsins eru undirorpnar sömu baráttuaðferðum og kosningar til Alþingis, og þurfa því að lúta svipuðum reglum. Að öðru leyti skýrir ákvæðið sig sjálft.
b) Ákvæðið er sett til þess að hemja fjárþörf stjórnmálasamtaka og framboða, og stuðla að því að pólitískum sjónarmiðum sé ekki mismunað um of í krafti peninga. Ákvæðið skýrir sig að öðru leyti sjálft.
Auglýsingar í sjónvarpi og útvarpi eru dýrar, og peningar og valdaaðstaða geta ekki ráðið úrslitum í kosningabaráttu, eigi slík barátta að heita lýðræðisleg. Jafnræði er grundvallaratriði. Eins mega áhrifamestu fjölmiðlar ekki verða háðir auglýsingatekjum frá tilteknum stjórnmálasamtökum. Þessi sjónarmið eru almennt viðurkennd í lýðræðisríkjum og af fræðimönnum.
Ísland sker sig algerlega úr í hópi Evrópuríkja að því leyti að hér er stjórnmálasamtökum heimilt að auglýsa í ljósvakamiðlum án nokkurra takmarkana. Slíkt fyrirkomulag hefur leitt til andlýðræðislegrar mismununar og espað fjárþörf stjórnmálaflokka óeðlilega.
Gamalgrónu stjórnmálaflokkarnir hafa tekið sér sífellt meira fé úr almannasjóðum og skuldsett sig ótæpilega í kosningum. Almennt hafa þeir gert sig háða peningaöflum í samfélaginu með hörmulegum afleiðingum. Við því þarf að bregðast.
Ný framboð til Alþingis standa við þessar aðstæður afar illa að vígi. Hiklaust má segja að um kerfisbundna útilokun nýrra framboða sé að ræða. Jafnvel má tala um valdaeinokun gamalgróinna stjórnmálaflokka í þessu sambandi.
Ráðandi stjórnmálasamtök hverju sinni eru, eðli máls samkvæmt, óheppileg og vanhæf til þess að setja grundvallarreglur sem fyrrnefnd ákvæði fela í sér.
Af ofangreindum ástæðum er brýn nauðsyn að setja í grundvallarlög skýr ákvæði sem tryggja að sett verði almenn lýðræðisleg löggjöf um pólitískar auglýsingar og kynningar í öflugustu fjölmiðlum.
Fordæmi
Bandaríkin, og örfá ríki önnur, leyfa að stjórnmálaflokkar kaupi sér pólitískar auglýsingar í útvarpi og sjónvarpi í kosningabaráttu. Slíkar auglýsingar eru yfirleitt bannaðar eða um þær gilda strangar reglur. Danmörk, Svíþjóð og Noregur eru dæmi um lönd sem banna slíkar auglýsingar alveg.
Pólitískar auglýsingar í útvarpi og sjónvarpi geta sannarlega unnið gegn lýðræðislegum tilgangi kosninga og lýðræði almennt. Hins vegar má gagnrýna hve illa öflugustu fjölmiðlar samtímans eru nýttir til þess að efla lýðræði. Með sjónvarpi og útvarpi er hægt að virkja almenning til þátttöku í lýðræðislegu starfi og kosningum svo um munar. Fjölmiðlar geta stuðlað að betri upplýsingagjöf og almennt upplýstari kjósendum, ef rétt er að málum staðið.
Í Bretlandi eru keyptar pólitískar auglýsingar í útvarpi og sjónvarpi bannaðar. Hins vegar er stjórnmálaflokkunum úthlutað tilteknum tíma í helstu ljósvakamiðlum til þess að kynna stefnumál sín og sjónarmið. Svipað fyrirkomulag er t.d. á Írlandi og í Frakklandi. Í Portúgal er lögð sú lýðræðislega skylda á alla ljósvakamiðla að gefa stjórnmálaflokkum tiltekið pláss til kynningar. Svipuð regla var tekin upp á Ítalíu árið 2002. Í Grikklandi mega stjórnmálaflokkar eyða tiltekinni hámarksfjárhæð í auglýsingar, sem þó má ekki má nema meiru en 20% af heildarútgjöldum við kosningabaráttu.
Á þennan hátt má fara land úr landi í Evrópu og allt ber að sama brunni: Ísland er viðskila við önnur ríki álfunnar þegar kemur að pólitískum auglýsingum í ljósvakamiðlum, þessum grundvallarþætti í hverju lýðræðisríki.
Helstu heimildir:
Rafter, Kevin: Political adverticing: The regulatory position&the public view. [Írland] 2009.
Delegation and Accountability in Parliamentary Democracies. Ritstjórn, Kaare Ström, Wolfgang C. Muller og Thorbjörn Bergman. Oxford University press 2003 [Endurútgefin 2006].